Thông đỏ và ngọc am- loại cây huyền thoại

Thông đỏ và ngọc am- loại cây huyền thoại

Thông đỏ hay Họ Thanh tùng(tên khoa học là: Taxaceae), khi hiểu theo nghĩa hẹp (sensu stricto) là một họ của 3 chi và khoảng 7 tới 12 loài thực vật quả nón, còn khi hiểu theo nghĩa rộng (sensu lato) là họ của 6 chi và khoảng 30 loài.
Họ này chủ yếu là các loài cây bụi hay cây thân gỗ nhỏ nhiều cành. Lá của chúng thường xanh, sắp xếp theo hình xoắn ốc, thường vặn xoắn tại gốc lá để xuất hiện theo kiểu 2 hàng. Các lá có dạng thẳng hay hình mũi mác, với dải khí khổng màu lục nhạt hay trắng ở mặt dưới. Các loài phần lớn là đơn tính khác gốc, ít khi đơn tính cùng gốc. Các nón đực dài khoảng 2-5 mm, tung phấn ra vào đầu mùa xuân. Các nón cái bị suy giảm mạnh, chỉ có một lá noãn và một hạt. Khi hạt chín, lá noãn phát triển thành áo hạt nhiều thịt, bao phủ một phần của hạt. Áo hạt khi chín có màu sáng, mềm, nhiều nước và ngọt, chúng bị một số loài chim ăn và nhờ đó mà hạt được phát tán khi chim đánh rơi chúng.
Phân loại
Họ Taxaceae hiện tại nói chung được gộp cùng các nhóm thực vật quả nón khác trong bộ Thông (Pinales), do các phân tích ADN đã chỉ ra rằng các loài thanh tùng nói chung là đơn ngành với các họ khác trong bộ Thông (Chase và ctv., 1993; Price, 2003), một kết luận được hỗ trợ thêm bởi các nghiên cứu vi hình thái học (Anderson & Owens, 2003). Trước đây, chúng thường được coi là khác biệt với các thực vật quả nón khác bằng cách đặt vào một bộ riêng gọi là Taxales (bộ Thanh tùng).
Các chi Torreya và Amentotaxus, trước đây được đặt trong họ Taxaceae nghĩa hẹp, nhưng hiện nay người ta cho rằng tốt nhất nên xếp chúng trong họ Cephalotaxaceae nếu coi họ này là một họ riêng biệt, do các thử nghiệm bộ gen cho thấy chúng có quan hệ họ hàng gần gũi với chi Cephalotaxus hơn là với chi Taxus. Tất nhiên là chúng cũng có thể cùng với chi Cephalotaxus được xếp trong họ Taxaceae theo nghĩa rộng như là một họ bao gồm cả hai họ Taxaceae nghĩa hẹp và Cephalotaxaceae (Price, 2003). Trong ngữ cảnh này thì họ Taxaceae bao gồm 6 chi và khoảng 30 loài.
Một số ít các nhà thực vật học chuyển chi Austrotaxus vào họ riêng của chính nó là Austrotaxaceae, gợi ý rằng nó có thể có quan hệ gần gũi với họ Podocarpaceae hơn là so với các chi khác trong họ Taxaceae, nhưng các chứng cứ nghiên cứu bộ gen không hỗ trợ cho điều này

Theo các nhà khoa học, lá và vỏ cây thông đỏ có hàm lượng hoạt chất 10 – DB III để sản xuất Taxol, nguyên liệu chính điều chế thuốc chữa trị ung thư như: ung thư buồng trứng, ung thư vú, ung thư phổi, xử lý hắc tố…
Theo chuyên gia Nguyễn Đức Tố Lưu và Philip Ian Thomat, ở Việt Nam, thông đỏ (Taxus Wallichiana) là loài chỉ mới gặp ở Lâm Đồng với số cây còn lại ước tính chỉ trên 250 cây.Trong sách đỏ Việt Nam 2007, thông đỏ được xếp vào cấp VU – loài sẽ nguy cấp, còn trong nghị định 32/2006/NĐ-CPcủa chính phủ, thông đỏ được xếp vào nhóm IA – nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại.
Tin đồn người chết được chôn trong quan tài làm bằng thông đỏ sẽ rất linh thiêng, phù hộ cho gia đình,…, khiến bọn lâm tặc và người dân địa phương lẻn vào quần thể thông đỏ quý hiếm nhất của Việt Nam để cưa xẻ cây quý. Xẻ thịt cây thông đỏ quý hiếm để… đóng quan tài. Thời gian gần đây râm ran những lời đồn: Các tác phẩm nghệ thuật được điêu khắc bằng gỗ thông đỏ sẽ mang lại nhiều điều may mắn cho người sở hữu.
Các cây “thần dược” này ước tính từ hàng trăm đến cả ngàn năm tuổi bởi theo các nhà khoa học của Phân viện Sinh học Đà Lạt, thông đỏ có đặc tính phân bố hẹp, chậm lớn (cây sinh trưởng cả trăm năm chỉ có đường kính không quá 35 cm).
Cùng với đặc điểm chậm lớn, tái sinh kém với nhiều điều kiện khắt khe, thông đỏ đang có nguy cơ bị tuyệt chủng nên đã được đưa vào Sách đỏ Việt Nam để bảo tồn.
Vậy mà, cùng với thời gian, quần thể thông đỏ ở núi Voi không những không phát triển mà ngày càng thưa thớt. Mười mấy năm trước, quần thể này có gần 100 cây, sau đó giảm xuống 70 – 60 – 50 và bây giờ chỉ còn khoảng 40 cây.
Những cây thông đỏ ngàn năm tuổi hiếm hoi còn lại trên thế giới ở Đà Lạt bị hạ sát ngổn ngang –
Nỗi lo ngại của các nhà khoa học rằng sẽ đến lúc không còn nguồn gien thiên nhiên để nghiên cứu, nhân giống, bảo tồn loài thông đỏ (Taxus Wallichiana – dược liệu điều chế thuốc chữa trị ung thư) không phải là không có cơ sở.
Vừa qua, Ban quản lý vườn Quốc gia Bidoup – Núi Bà vừa phát hiện thêm 50 ha cây thông đỏ ở khu vực xã Đa Nhim, huyện Lạc Dương (Lâm Đồng). Ở đây có khoảng 150 cây thông đỏ với chiều cao trung bình 20 m, đường kính 47 cm. Ngoài ra, Ban quản lý đã thu được nhiều mẫu cành có mang nón cái và các cây tái sinh phân bổ rải rác trong khu vực, nâng tổng diện tích thông đỏ tại Lâm Đồng lên 118 ha. Vườn Quốc gia Bidoup – Núi Bà đang xây dựng phương án bảo vệ và phát triển cây thông đỏ giai đoạn 2011 – 2015.
Khó có thể tái sinh
Theo tài liệu của Phân viện Sinh học Đà Lạt (thuộc Viện Sinh học nhiệt đới quốc gia), thông đỏ núi Voi có tên khoa học là Taxus wallichiana Zucc., thuộc họ thanh tùng (Taxaceae). Trong lá và vỏ của thông đỏ chứa hoạt chất taxol với hàm lượng rất cao, đây là dược chất quí và hữu hiệu nhất cho đến hiện nay thế giới dùng để bào chế thuốc chữa trị các loại ung thư: đầu, cổ, buồng trứng, vú, tử cung…
Từ lâu thông đỏ đã được y học dân gian coi là dược liệu quí, lá của nó (ở dạng dùng thô thông thường) để trị hen, suyễn, viêm phế quản, nấc, tiêu hóa; cành và vỏ dùng trị bệnh thực tích, giun đũa; nước sắc từ thân non dùng trị bệnh đau đầu… Các nhà khoa học nhận định: quần thể thông đỏ nguyên thủy trên cao nguyên Lang Bian đang đứng trước nguy cơ diệt vong vì đặc tính tái sinh kém

và không hề có thế hệ trung gian…

Đua nhau triệt hạ cây chế thuốc chữa ung thư
Thông đỏ Hymalaya quý hiếm riêng có ở Lâm Đồng là một trong những loài có hàm lượng hoạt chất 10 – DB III để chuyển hóa thành taxol điều chế thuốc chữa trị ung thư cao nhất thế giới.
Hơn 10 năm trước, các nhà khoa học đã chiết tách thành công 10 – DB III từ thông đỏ Lâm Đồng, vậy mà đến nay bệnh nhân vẫn đau đáu trông chờ loại thuốc chữa ung thư thương hiệu Việt.
Gần trăm năm trước, thông đỏ được phát hiện tại Cam Ly, Đà Lạt. 18 năm trước, người Mỹ chế ra thuốc chữa trị ung thư từ thông đỏ. Thế nhưng, nhiều người Việt đang săn lùng chúng chỉ để làm đồ mỹ nghệ và quan tài.
Chữa được ung thư
Năm 1994, khi loại dược phẩm chữa trị ung thư do Mỹ điều chế từ thông đỏ xuất hiện trên thị trường, các nhà khoa học Việt Nam xôn xao vì cách đó 61 năm, trong cuốn Thực vật chí Đông Dương, nhà nghiên cứu nước ngoài H.Lecomte từng công bố phát hiện một quần thể thông đỏ với hơn 10 cá thể ở khu rừng nguyên sinh Cam Ly, Đà Lạt.
Cũng trong năm đó, TS Lê Thị Xuân (Viện Công nghệ sinh học) – vừa kết thúc khóa tu nghiệp tại Mỹ – cấp tốc sưu tầm mẫu lá thông đỏ và những thông tin mới về cây dược liệu quý giá này mang về nước. Cùng một số nhà khoa học đang công tác tại TP Đà Lạt, TS Xuân tìm đến Cam Ly.
“Cả đoàn khảo sát chết lặng khi khu rừng nơi H.Lecomte mô tả có quần thể thông đỏ đã bị chặt trụi để trồng cà phê tự bao giờ” – PGS.TS Dương Tấn Nhựt (Phó Viện trưởngViện Sinh học Tây Nguyên) hồi tưởng.
Vậy là phải bắt đầu lại bằng con số 0. Các nhà khoa học mang mẫu vật thông đỏ tìm đến buôn làng của người K’Ho – nhóm cư dân sống lâu đời tại Cam Ly để dò hỏi thông tin và nhờ người dân bản địa làm hướng đạo nhằm truy tìm tung tích thông đỏ.
Một ngày trung tuần tháng 6-1994, đoàn khảo sát phát hiện quần thể khoảng 25 cây (cao chừng 30 – 40m) trên sườn núi chênh vênh ở độ cao hơn 1.500m với diện tích 1 – 1,5 km² ở phía đông cao nguyên Lâm Viên.
TS Xuân cho thu thập một số tiêu bản lá, cành, hoa, quả…rồi gửi sang Mỹ để GS M. Shenluck (chuyên gia hàng đầu về thông đỏ của thế giới) giám định.
Thông tin phản hồi vượt quá sự mong đợi: Đây là thông đỏ Hymalaya (tên khoa học là Taxus Wallichiana Zucc) không chỉ quý hiếm mà còn là loài đặc hữu Việt Nam với hàm lượng 10 – DB III cao gấp hàng chục lần thông đỏ Mỹ và cả trăm lần thông đỏ Mexico.
Nguy cơ tuyệt chủng
Trong suốt 15 năm sau đó, nhiều trường đại học và các cơ quan lâm nghiệp, nghiên cứu khoa học thuộc Viện Công nghệ Sinh học, Viện Khoa học Lâm nghiệp, Viện Khoa học & công nghệ Việt Nam… cử các đoàn khảo sát trèo đèo lội suối vào chốn rừng sâu săn thông đỏ nhưng chỉ phát hiện không quá 10 quần thể; mỗi quần thể rải rác dăm ba cây hoặc vài chục cây, nhiều nhất cũng chỉ hơn trăm cây.
Hầu hết các quần thể đều ngự trên những sườn núi chênh vênh, bên khe suối ở độ cao 1.500m – nơi đất rừng thường xuyên ẩm, tơi xốp, giàu mùn, có thảm mục dày, cây lá rộng che bóng tầng cao.
Ông Võ Danh Tuyên – Chi cục phó Chi cục Kiểm lâm Lâm Đồng cho biết thông đỏ Hymalaya có phạm vi phân bố hẹp vì chỉ tìm thấy ở Lâm Đồng.
Loài cây này rất chậm lớn: Sinh trưởng hàng trăm năm chỉ có đường kính vài chục cm. Việc giao phối gần diễn ra phổ biến dẫn đến sự suy thoái về di truyền của quần thể. Mặt khác, thông đỏ thường mọc hỗn giao trong rừng lá rộng, thường xanh nên khả năng tái sinh rất thấp; phần lớn cây trưởng thành thường bị các loài cây khác chen ép hoặc dây leo bám trên thân làm cho thông đỏ có phẩm chất xấu, dễ bị sâu bệnh, rỗng ruột… Tình hình đó khiến thông đỏ có nguy cơ tuyệt chủng và đã được đưa vào sách đỏ Việt Nam để bảo tồn.
Thế nhưng thông đỏ vẫn bị lâm tặc săn lùng ráo riết để bán cho các đầu nậu buôn lậu gỗ bởi thân cây rất cứng, gỗ màu vàng nhạt và lõi màu nâu sẫm khá đẹp, có giá trị kinh tếcao.

Mặt khác, nhiều nơi râm ran lời đồn nếu sở hữu các tác phẩm nghệ thuật được điêu khắc bằng gỗ thông đỏ sẽ gặp nhiều may mắn; người chết được chôn trong quan tài làm bằng thông đỏ sẽ rất linh thiêng, phù hộ cho gia đình, dòng họ thoát khỏi vận rủi, làm ăn phát đạt, công thành danh toại…
Chấn động nhất là vụ cả chục cây thông đỏ hàng trăm năm tuổi tại núi Voi (thuộc các xã Hiệp An và Hiệp Thạnh, huyện Đức Trọng) bị xẻ thịt vào năm 2008.
Thời điểm đó, khi chúng tôi đến hiện trường vẫn còn dấu tích của cả chục bãi cưa xẻ với hàng chục lóng gỗ to, đẹp, vuông vức chưa kịp mang đi, cành lá thông đỏ tươi xanh bị vứt ngổn ngang. Số lượng gỗ bị xẻ thịt, chưa kịp tẩu tán lên đến 14m³.
Liên quan vụ án này, một đối tượng trú tại Hiệp An đã bị phạt tù. Các nhà khoa học vô cùng bức xúc bởi cánh rừng quý giá này liên tục bị đốn hạ, từ hơn trăm cây giảm xuống còn 70 – 60 – 50 và hiện chỉ còn khoảng 40 cây, trong khi chúng là những cây thần dược hiếm hoi vốn được sử dụng để lấy mẫu nghiên cứu.
Danh sách đối tượng bị xử lý về hành vi xâm hại thông đỏ cứ tiếp tục nối dài. Tháng 5-2011, Kon Sơ Ha Sim (SN 1972, trú tại thôn Liêng Bông, xã Đa Nhim, Lạc Dương) cùng em ruột, em vợ và con trai bị TAND huyện Lạc Dương tuyên phạt mỗi người từ 6 đến 18 tháng tù vì đã cưa hạ cây thông đỏ tại TK 94A thuộc địa bàn xã Đa Nhim để lấy 2,7 m³ gỗ.
Tháng 5/2012, Lê Văn Khôi (SN 1972, ngụ ở tổ 1, thôn Trạm Hành, xã Trạm Hành, TP Đà Lạt) đã bị Hạt Kiểm lâm Đà Lạt khởi tố vì cưa hạ 2 cây thông đỏ (đường kính gốc 35cm và 45cm) tại lô b, khoảnh 5, TK 169A thuộc lâm phần do Ban QLR Lâm Viên quản lý.
Thân 2 cây thông bị cắt thành 19 lóng với số lượng gỗ gần 1,3m³ đưa về cất giấu tại nhà riêng.
Đối tượng vi phạm là em của một vị Phó ban QLR Lâm Viên, khai rằng vì loại cây này có gỗ tốt, lá hình xương cá mà theo lời đồn sẽ mang lại nhiều may mắn nên cưa trộm về xẻ gỗ làm nhà! Mới đây, Hạt Kiểm lâm TP Đà Lạt phát hiện một xưởng cưa ở Phường 8 đang cưa xẻ 0,9 m³ gỗ thông đỏ và đã khởi tố vụ án, chuyển hồ sơ cho Công an thành phố tiếp tục điều tra xử lý.
Một số người mò mẫm chốn rừng sâu tìm thông đỏ bởi được mách nước rằng rễ hoặc vỏ cây thông đỏ nấu làm thuốc như kiểu sắc thuốc bắc sẽ chữa được bệnh ung thư.
“Tự ý sắc thuốc chữa bệnh kiểu này rất phản khoa học và nguy hiểm đến tính mạng”- Chủ tịch Hội Đông y Lâm Đồng Trần Danh Tài khuyến cáo và cho biết thêm, lá, rễ và đặc biệt là hạt thông đỏ rất độc, trâu bò ăn vào cũng lăn ra chết.
Sở NN&PTNT Lâm Đồng đề nghị UBND tỉnh cho triển khai dự án bảo vệ và phát triển rừng thông đỏ giai đoạn 2013-2016.
“Hiện chưa có biện pháp bảo vệ riêng cho loài thông đỏ và chỉ giao khoán quản lý bảo vệ chung như các loài cây rừng khác, trong khi đó thông đỏ là loài cây quý hiếm cần có chế độ bảo vệ đặc biệt” – lãnh đạo Sở NN&PTNT nói.

Thông tin về cây thông đỏ – một loại dược liệu quý, được dùng trị nhiều bệnh, đặc biệt lá và vỏ cây có thể điều chế các hoạt chất để chữa trị ung thư từ lâu đã được giới khoa học và người dân biết đến.